تنوع بیماری‌ها و علل بروز و ظهور آنها در بین انسانها بسیار زیاد است و همواره انسان به علت شرایط زندگی شامل آب و هوا، تغذیه، فشارها و استرس‌های محیطی و… در معرض انواع آن قرار دارد و یکی از دل مشغولی‌های بشر، خاصه پزشکان و محققان علوم پزشکی در طول صدها سال کاهش عوارض بیماری‌ها و تأثیرات منفی آن بر بدن انسان بوده است.

در تقسیم بندی بیماری‌ها می‌توان شالوده اصلی آن را به دو قسمت اصلی بیماری‌های واگیر و غیر واگیر تقسیم‌بندی‌کرد. در این میان نقش بیماری‌های غیر واگیر در مرگ انسانها بسیار مؤثر و تعیین کننده است؛ به شکلی که بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، سرطان و بیماری‌های مزمن تنفسی عامل بیش از ۸۰ درصد مرگ و میرها هستند. هرساله تعداد بسیار زیادی از افراد جامعه قربانی این بیماری ها می شوند.

برای آشنایی از روند برنامه ریزی‌های وزارت بهداشت درباره جلوگیری از بیماری‌های غیر واگیر پای صحبت افشین استوار، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های غیر واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشستیم تا از چند و چون این برنامه‌ها و وضعیت بیماری‌های غیر واگیر در کشور آگاه شویم.

وی اصلی‌ترین بیماری‌های غیرواگیر را بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، سرطان و بیماری‌های مزمن تنفسی برشمرد که عامل بیش از ۸۰ درصد مرگ و میرها هستند و مهمترین عوامل خطر رفتاری بیماری‌های غیرواگیر برای این چهار بیماری را تغذیه ناسالم، کم تحرکی، مصرف سیگار و الکل دانست؛ ضمن اینکه یکی از اهداف وزارت بهداشت را کاهش ۳۰ درصد مصرف میانگین نمک و ۲۵ درصد کم تحرکی در جامعه عنوان کرد.

آنچه در ادامه از نظرتان می‌گذرد مشروح این گفت‌وگو است که با هم مرور می‌کنیم.

افشین استوار، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های غیر واگیر وزارت بهداشت اظهار داشت: بیماری‌های غیرواگیر بیماری‌هایی است که توسط یک عامل عفونی مانند میکروب، ویروس، قارچ و انگل منتقل نمی‌شود؛ برای نمونه دیابت یک بیماری غیرواگیر است اما اسهال، سل، وبا، مالاریا، سرخک و سرمایه‌خوردگی از جمله بیماری‌های واگیر است.

البته بین بیماری‌های واگیر و غیرواگیر یک تعاملات و ارتباطاتی وجود دارد. مثلاً برخی بیماری‌های غیر واگیر مثل سرطان دهانه رحم عامل عفونی دارد؛ یعنی یک ویروسی در انسانی وجود دارد که عامل اکثر بیماری‌های سرطان رحم است و ویروس از فردی به فرد دیگری منتقل شده و باعث ایجاد این سرطان می‌شود.

بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، سرطان و بیماری‌های مزمن تنفسی عامل ۸۰ درصد مرگ ها

بیماری سرطان کبد، هپاتیت B و C فرد را مستعد سرطان کبد می‌کند و نیز سرطان معده که در برخی موارد عامل عفونی، یک میکروب است و بعضی از انواع دیابت به علت وجود یک ویروس است.بنابراین این طور نیست که اینها دو چیز مجزا باشند. اصلی‌ترین بیماری‌های غیرواگیر بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، سرطان و بیماری‌های مزمن تنفسی است که عامل بیش از ۸۰ درصد مرگ و میرها هستند.

در ایران چه بیماری‌های غیرواگیری شیوع بیشتری دارد؟

استوار: در جهان و ایران بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، سرطان و بیماری‌های مزمن تنفسی چهار عاملی هستند که بیش از ۸۰ درصد بیماری‌های غیرواگیر و مرگ و میرهای وابسته به آن را تشکیل می‌دهند.

وزارت بهداشت چه برنامه‌هایی در خصوص پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر انجام می‌دهد؟

استوار: وزارت بهداشت براساس شواهد علمی اقدام می‌کند و هر چقدر بار بیماری بیشتر باشد وزارت بهداشت به آن اهمیت بیشتری می‌دهد و متناسب با آن برای کنترل، پیشگیری و ارتقای سلامت برنامه‌ریزی می‌کند.

تغذیه ناسالم، کم تحرکی، مصرف سیگار و الکل علل ایجاد بیماری‌های غیر واگیر است

بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان، دیابت و بیماری‌های مزمن تنفسی عمده اولویت وزارت بهداشت را تشکیل می‌دهد. البته خوشبختانه این بیماری‌ها عوامل خطر مشترکی دارند که عبارت است از فاکتورهایی که افراد را مستعد ابتلا به این بیماری‌ها می‌کند.

مهمترین عوامل خطر رفتاری بیماری‌های غیرواگیر برای این چهار بیماری، تغذیه ناسالم، کم تحرکی، مصرف سیگار و الکل است.

البته عوامل خطر بیولوژیک هم وجود دارد؛ مانند بالا بودن قند خون، چربی خون، چاقی و مهم‌تر از همه فشار خون بالا است.

آیا عامل وراثتی هم نقشی در ایجاد این بیماری‌ها در انسان دارد؟

استوار: بله. همه بیماری‌ها کم و بیش جزء ارثی و اکتسابی دارند و بیماری‌های واگیر نیز این طور است. مثلاً ممکن است دو فرد به دلایل ارثی با یک عامل عفونی در تماس باشند؛ یکی بیمار شده و دیگری بیمار نشود. معنای آن این است که یکی استعداد ژنتیکی ابتلا به آن بیماری را دارد و دیگری مقاومت نسبی دارد.

بنابراین همه بیماری‌ها یک جز ارثی و ژنتیکی دارند که مقدار آن کم و زیاد است. اینکه چقدر بیماری مربوط به ژنتیک و چقدر اکتسابی است، بیماری به بیماری و در جمعیت‌های مختلف متفاوت است.

مهمترین عوامل خطر رفتاری بیماری‌های غیرواگیر برای این چهار بیماری، تغذیه ناسالم، کم تحرکی، مصرف سیگار و الکل است.

وزارت بهداشت چه برنامه‌هایی برای پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر دارد؟

استوار: کارهایی را که انجام می‌دهیم به این شکل است که روی همین بیماری‌ها و عوامل خطر نظام خدمات اولیه بهداشتی کار می‌کنیم؛ یعنی در پایگاه‌های بهداشتی، خانه‌ها و مراکز بهداشتی و در سطح جامعه کار کرده و مداخلات مبتنی بر جامعه را طراحی و اجرا می‌کنیم.

منظور ما از این کار آموزش‌ها و غربالگری‌های عمومی است که در سطح جامعه اجرا می‌شود. برای نمونه بسیج کنترل فشار خون یک کاری است که در سطح جامعه انجام می‌دهیم و تلاش می‌کنیم آگاهی مردم را بالا ببریم و با هماهنگی‌های بین بخشی و سازمان‌هایی که به نوعی در عوامل خطر تأثیرگذار باشند همگی را دور یک هدف مشترک جمع کنیم.

برای این کار کمیته‌ای با عنوان کمیته ملی بیماری‌های غیرواگیر در وزارت بهداشت وجود دارد که رئیس آن وزیر بهداشت بوده و همه معاونت‌های مختلف در داخل وزارتخانه عضو آن هستند.

کاری که این کمیته دنبال می‌کند در واقع نوعی سازوکار بین بخشی را در پیش می‌گیرد تا بتواند همه سازمان‌ها و نهادهایی را که در کشور چه در دولت و چه در بخش خصوصی روی بیماری‌های غیرواگیر تأثیر و تأثر دارند را دور هم جمع کند.

برنامه ریزی برای کاهش ۲۵ درصدی فشار خون بالا در کشور

برای انجام این کار «سند ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر» وجود دارد که این سند در شورای عالی سلامت و امنیت غذایی که رئیس جمهور رئیس آن است به تصویب رسیده و تقریباً همه وزارتخانه‌ها و نهادهای اصلی مؤثر در پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر در این سند مشارکت دارند؛ ضمن اینکه ۱۳ هدف برای این موضوع در وزارت بهداشت هدف‌گذاری شده است.

در واقع برای کاهش عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر و دسترسی مردم به تکنولوژی و داروها اقدام می‌شود. به عنوان مثال یکی از اهداف این است که ما ۲۵ درصد شیوع فشار خون بالا را در کشور کاهش دهیم.

تلاش برای کاهش ۳۰ درصد مصرف میانگین نمک در جامعه

یکی دیگر از اهداف این است که ۳۰ درصد مصرف میانگین نمک در جامعه و ۲۵ درصد کم تحرکی را کاهش دهیم. به این ترتیب این ۱۳ هدف وجود دارد. این اقدامت برای این است که ما را در نهایت به سمت هدف اصلی و کلی که یکی از ۱۳ هدف است سوق دهد و آن کاهش مرگ و میر زودرس است.

جلوگیری از مرگ مردم در سنین زیر ۷۰ سال؛ هدف وزارت بهداشت

این را همه می‌دانند که روزی عمر به پایان می‌یابد اما ما می‌خواهیم تا جایی که ممکن است به تعویق بیندازیم و فعلاً هدف این است که مردم زیر سن ۷۰ سالگی از بین نروند؛ چرا که اگر فردی زیر سن ۷۰ سالگی از بین برود می‌گوییم از نظر اهداف سازمان جهانی بهداشت مرگ زودرس داشته است. برای این کار باید به این موضوع توجه کنیم که شیوع فشار خون و مرگ ناشی از تصادفات و حوادث ترافیکی را کم کنیم و مصرف چربی ترانس را کاهش دهیم و به این ترتیب به هدف اصلی می‌رسیم.

هدف این است که مردم زیر سن ۷۰ سالگی از بین نروند؛ چرا که اگر فردی زیر سن ۷۰ سالگی از بین برود می‌گوییم از نظر اهداف سازمان جهانی بهداشت مرگ زودرس داشته است.

سن امید به زندگی در مردان ۷۴ و در زنان ۷۸ سال است

سن امید به زندگی در ایران چقدر است و با نُرم جهانی چه فاصله‌ای داریم؟

استوار: سن امید به زندگی در ایران در بین مردان و زنان متفاوت است. در مردان سن امید به زندگی ۷۴ سال و در زنان ۷۸ سال است. وقتی می‌گوییم امید به زندگی یعنی وقتی نوزادی اکنون با شرایط فعلی به دنیا می‌آید چقدر امید به زنده ماندن دارد.

در دنیا میزان امید به زندگی متفاوت است. بالا بودن امید به زندگی در کشورهای ژاپن و اسکاندیناوی بالاتر از میزان نرم جهانی است. به این ترتیب در کشورهای در حال توسعه پایین‌تر و کشورهایی فقیرتر خیلی پایین‌تر است و نابرابری زیادی بین کشورها وجود دارد.

شیوع فشار خون بالا در ۲۶ تا ۲۷ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال

کمپین و بسیج ملی کنترل فشار خون در ایران چگونه اجرا می‌شود؟

استوار: ابتدا باید به این پرسش پاسخ دهیم که چرا به دنبال کمپین یا بسیج ملی کنترل فشار خون هستیم که باید پاسخ داد علت این است که میزان شیوع فشار خون بالا در جمعیت ۱۸ سال به بالا در کشور حدود ۲۶ تا ۲۷ درصد است.

این به آن معنا است که ما جمیعتی بالغ بر ۱۵ میلیون در کشور از جمعیت ۱۸ سال به بالا داریم که دارای فشار خون بالا هستند.

یک سوم جمعیت ۳۰ سال به بالا فشار خون بالا دارند

اگر به جمعیت هدف برنامه‌های ما در نظام ارائه خدمات بهداشتی که جمعیت ۳۰ سال به بالا است توجه کنیم این آمار حتی به بیش از یک سوم افزایش پیدا می‌کند. معنای آن این است که یک سوم جمعیت ۳۰ سال به بالای کشور فشار خون بالا دارند.

۶ تا ۷ میلیون نفر از افراد دارای بیماری فشار خون بالا از بیماری خود مطلع نیستند

نکته‌ای که وجود دارد این است که از تعداد ۱۵ میلیون نفری که استعداد مبتلا شدن به فشار خون را دارند، فقط ۶۰ درصد آنها مطلع هستند که فشار خون بالا دارند و ۴۰ درصد مابقی هیچ اطلاعی از این موضوع ندارند؛ چرا که فشار خون هیچ علامت مشخصی ندارد؛ یعنی ۶ تا ۷ میلیون نفر بیمار مبتلا به فشار خون بالا در کشور داریم که اصلاً از بیماری خود مطلع نیستند.

از طرفی دیگر از بین کسانی که از بیماری خود مطلع هستند فقط ۴۰ درصد مراقبت و داروی لازم را دریافت می‌کنند؛ در نتیجه اتفاقی که در کشور می‌افتد این است که هر سال نزدیک به ۱۰۰ مرگ منتسب به فشار خون در کشور روی می‌دهد.

یک چهارم مرگ‌ها در کشور در اثر فشار خون

این در حالی است که ما تقریباً نزدیک ۳۸۰ هزار مرگ در کشور داریم؛ یعنی بیش از یک چهارم مرگ‌هایی که در کشور اتفاق می‌افتد در اثر بیماری‌هایی است که منتسب به بیماری فشار خون است.

همه اینها نشان می‌دهد که این بیماری چقدر مهم است. از طرفی دیگر خصوصیتی که فشار خون بالا دارد این است که قابل شناسایی و کنترل است. یعنی با یک تجهیزات ساده مثل فشارسنج قابل شناسایی بوده و با داروهای موجود نیز قابل کنترل است؛ بنابراین این یکی از اولویت‌های اصلی وزارت بهداشت است.

در سه دهه گذشته شیوع فشار خون در کشور تقریباً سه برابر شده است و اگر به همین شکل پیش برویم انتظار می‌رود در ۵ تا ۶ سال آینده این میزان به چهار برابر برسد. در ۳۰ سال پیش میزان شیوع فشار خون ۱۰ درصد بوده است؛ در حالی که اکنون به ۳۰ درصد رسیده و تا چند سال دیگر به ۴۰ درصد خواهد رسید؛ در نتیجه اگر کاری انجام ندهیم با بحران جدی مواجه می‌شویم. لذا برنامه‌های جامعی برای کنترل فشار خون در نظر داریم؛ یعنی با کنترل عوامل خطر جلوی فشار خون بالا را بگیریم.

برای اطمینان یا افزایش پوشش مراقبت، درمان و کنترل فشار خون در افراد دارای فشار خون بالا برنامه‌هایی در وزارت بهداشت داریم که در حال اجرا است. یکی از این کارها همین کمپین فشار خون بالا است که از ۲۷ اردیبهشت روز جهانی فشار خون شروع شده و تا پایان ماه رمضان کمپین اطلاع‌رسانی و آموزش آن ادامه داشت و در پس زمینه این اطلاع‌رسانی تدارکات لازم را در مراکز بهداشتی و دانشگاه‌های علوم پزشکی انجام شد.

آغاز میدانی طرح کنترل فشار خون از عید فطر تا ۱۵ تیر

البته مردم می‌توانند در همین مدت نیز به مراکز درمانی ما مراجعه کرده یا به صورت خود اظهاری در سامانه فشار خون خود را وارد کنند. مرحله عملیاتی و میدانی طرح بسیج ملی سنجش فشار خون از عید فطر شروع شده و تا ۱۵ تیرماه ادامه خواهد داشت.

یک فرد ۳۰ تا ۴۰ سال سالم سه سال یکبار باید فشار خون خود را بسنجد

هر فرد چند وقت یکبار باید فشار خون خود را کنترل کند؟

استوار: این موضوع بستگی به آن دارد که فرد عوامل خطر دیگر را دارد یا خیر یا اساساً فشار خون او بالاست. در مراکز درمانی اگر یک فرد ۳۰ تا ۴۰ سال فشار خون خود را بگیرد و عوامل دیگر خطر در آن را بسنجیم و مشکلی نداشته باشد به او اعلام می‌کنیم برای اندازه‌گیری فشار خون خود سه سال دیگر مراجعه کند.

اگر یک عامل خطر وجود داشته باشد یا سن فرد از ۴۰ سال به بالا باشد باید هر سال فشار خون خود را اندازه بگیرد؛ یعنی حداقل سالی یکبار این کار را انجام دهد. اگر فشار خون بالا داشته باشد به او اعلام می‌کنیم تا هر ماه برای اندازه‌گیری فشار خون مراجعه کند و هر سه ماه یکبار نیز پزشک او را ویزیت می‌کند؛ این پروتکل‌هایی است که در مراکز بهداشتی و درمانی رعایت می‌شود.

به این ترتیب ما با کنترل فشار خون جلوی عواقب جدی آن مانند سکته قلبی را می‌گیریم. فشار خون بروز سکته‌های قلبی و مغزی، مرگ کمتر از سن ۷۰ سال، زوال عقل و دمانس، نارضایی کلیوی و آلزایمر را افزایش می‌دهد.

وزارت بهداشت درباره پایش بیماری‌های غیرواگیر در کشور چه اقداماتی انجام می‌دهد و آیا می‌توانید ادعا کنید که این پایش در همه جای کشور انجام گرفته است.

استوار: ‌خیر.ما چنین ادعایی نداریم.البته ما آمار دقیق آن را داریم و پیمایش عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر را هر سه سال یکبار انجام می‌دهیم. در سال جاری دوباره پیمایش را تکرار می‌کنیم و می‌توانیم وضعیت بیماری‌ها را رصد کنیم.

فشار خون بروز سکته‌های قلبی و مغزی، مرگ کمتر از سن ۷۰ سال، زوال عقل و دمانس، نارضایی کلیوی و آلزایمر را افزایش می‌دهد.

ما کار خود را در مراکز درمانی و خانه‌های بهداشت به صورت روزانه انجام می‌دهیم و این کمپین فشار خون یک کار تکمیلی است و در اثر انجام این کار سطح آگاهی جامعه را به یکباره بالا می‌بریم.

بنا داریم فشار خون ۲۰ میلیون از افرادی بالای ۳۰ سال را در این طرح اندازه‌گیری کنیم. البته همکاران ما به صورت روزانه این کار را در مراکز بهداشتی انجام می‌دهند اما کافی نیست. باید مردم خود عوامل خطر را کنترل کنند.

به این شکل که باید نمک کمتری در روز مصرف کنند، فعالیت بدنی داشته، سیگار و الکل مصرف نکنند و با مراجعه منظم به مراکز بهداشتی و درمانی در صورتی که فشار خون بالا دارند آن را تشخیص داده و کنترل کنند. ما می‌خواهیم به مردم اعلام کنیم که چطور می‌توانند از خود مراقبت کنند و این کمپین یک موج ایجاد می‌کند و می‌تواند ما را یک سطح بالاتر ببرد. برآورد کرده‌ایم ۲ میلیون بیماری مبتلا به فشار خون بالا را در این طرح شناسایی کنیم.

سنجش فشار خون ۲۰ میلیون نفر

آیا همه افرادی بالای ۳۰ سال در طرح بسیج ملی کنترل فشار خون تحت پوشش قرار می‌گیرند؟

استوار: خیر. ما ۴۰ میلیون نفر افراد بالای ۳۰ سال داریم و هدف‌گذاری کرده‌ایم از هر دو نفر، فشار خون یک نفر را اندازه‌گیری کنیم؛ در نتیجه ۵۰ درصد از این تعداد را پوشش می‌دهیم و امیدواریم این کار کمک کند تا ۵۰ درصد دیگر نیز خودشان مراجعه کنند.

مردم برای سنجش فشار خون خود به کجا باید مراجعه کنند؟

استوار: ما در همه مراکز، خانه‌های بهداشت، پایگاه‌های بهداشتی و درمانی و پایگاه‌های بهداشت شهری و همه بیمارستان‌ها این کار را انجام می‌دهیم.

۱۰۰۲ بیمارستان در کشور داریم که در همه آنها یک پایگاه سنجش فشار خون خواهیم داشت؛ ضمن اینکه در همه کلینیک‌های تخصصی، بیمارستان‌های خصوصی و خیریه این کار انجام می‌گیرد. علاوه بر آن دانشگاه‌های علوم پزشکی ایستگاه‌های سنجش فشار را در سطح شهر سازماندهی کنند.

سنجش فشار خون برای همه افراد رایگان است. مشارکت خوبی در این طرح وجود دارد؛ به شکلی که نیروهای مسلح اعلام کردند فشار خون همه بیمه‌شدگان خود را اندازه‌گیری می‌کند، بسیج جامعه پزشکی، سازمان نظام پزشکی و نظام پرستاری در این خصوص همکاری می‌کنند و یک بسیج ملی نیروها در کشور به وجود آمده است؛ با توجه به اینکه رئیس جمهور به همه دستگاه‌ها دستور داده است تا در این خصوص با وزارت بهداشت همکاری کند.

دانشجویان پزشکی، پیراپزشکی و پرستاری نیز در این طرح مشارکت می‌کنند. مطلب پزشکان به عنوان ایستگاه سنجش فشار خون فعالیت می‌کنند؛ ضمن اینکه در دانشگاه‌های ایستگاه‌های سنجش را ایجاد کرده‌ایم و در هر شهر لیست و آدرس ایستگاه‌های سنجش فشار خون در اختیار مردم قرار گرفته و مردم می‌توانند نزدیک‌ترین ایستگاه را انتخاب کنند.‌علاوه بر اینها ایستگاه‌های سیاری در محل تجمع مردم ایجاد شده است.

سنجش فشار خون طی ۲ مرحله انجام می‌شود و حداقل ۱۰ تا ۱۵ دقیقه زمان می‌برد و میانگین آن را اندازه‌گیری می‌کنیم.

آیا برنامه مشترکی برای پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر با وزارتخانه‌های دیگر مانند آموزش و پرورش دارید؟

استوار: بله. برای کنترل مصرف دخانیات چند برنامه داریم؛ مانند ممنوعیت تبلیغات دخانیات، ممنوعیت مصرف دخانیات در اماکن عمومی، کنترل قاچاق سیگار، افزایش مالیات سیگار، ممنوعیت عرضه سیگار به کودکان و نوجوانان زیر ۱۸ سال؛ از جمله برنامه‌هایی است که از طریق اعمال قانون و آموزش مردم پیش می‌بریم.

در مدارس برنامه‌های فعالیت بدنی و تحرک دانش‌آموزان را داریم. برنامه کنترل بوفه‌های سالم و تغذیه دانش‌آموزان از دیگر برنامه‌هاست؛ ضمن اینکه با هماهنگی آموزش و پرورش درسی با عنوان «بهداشت و سلامت» را به برنامه درسی اضافه کرده‌ایم که در پایه دوازدهم بوده و یک فصل از این کتاب در خصوص بیماری‌های غیرواگیر است.

پیمایش و اندازه‌گیری سلامت دانش‌آموزان با هماهنگی آموزش و پرورش انجام می‌شود؛ ضمن اینکه طرح سلامت کارکنان دستگاه‌ها را داریم که بخش عمده‌ای از آن در حوزه بیماری‌های غیرواگیر است و در وزارتخانه‌های مختلف دبیرخانه‌های سلامت تشکیل شده است.